ଅବତାର ପ୍ରସଙ୍ଗ ଓ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ

ଈଶ୍ବର ମର୍ତ୍ତ୍ୟରେ ବିବିଧ ଅବତାର ଛଳରେ ଅବତରିବାର ରହିଛି ଅନେକ ହେତୁ । ଶ୍ରୀମଦଭାଗବତ ଗୀତା ମତରେ ଯେତେବେଳେ ଧର୍ମର ଗ୍ଳାନି ଓ ଅଧର୍ମର ଅଭ୍ୟୁତ୍ଥାନ ହୋଇଥାଏ, ସେତିକିବେଳେ ଧର୍ମର ପ୍ରତୀକ ସାଧୁମାନଙ୍କ ପରିତ୍ରାଣ, ଅଧର୍ମର ପ୍ରତୀକ ଦୁରାଚାରିମାନଙ୍କ ବିନାଶ ଓ ଧର୍ମସଂସ୍ଥାପନ ନିମନ୍ତେ ପରମେଶ୍ଵର ଅବତାର ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଭକ୍ତିମୂଳକ ସୂକ୍ଷ୍ମ-ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏହି କଥାର ମର୍ମକୁ ବିଚାର କଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସାଧୁ ସ୍ବରୂପ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଧାର, ଭକ୍ତିରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟିକାରୀ ଶକ୍ତିମାନଙ୍କ ବିନାଶ ତଥା ଭକ୍ତ ସହିତ ବିଭିନ୍ନ ଲୀଳା ମାଧ୍ୟମରେ ଅପ୍ରାକୃତ-ପ୍ରେମ ଧର୍ମର ସ୍ଥାପନ ନିମନ୍ତେ ତାଙ୍କ ଅବତାର ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ।

ଶ୍ରୀମଦ୍ଭାଗବତ ମହାପୁରାଣ ମତରେ ଅବତାରର କାରଣ କେବଳ ମାତ୍ର ଆସୁରୀଙ୍କ ଶକ୍ତିର ବିଲୋପ ନୁହେଁ ବରଂ ମର୍ତ୍ତ୍ୟରେ ଲୋକ ଶିକ୍ଷାର ଅବତାରଣା ଓ ବିତରଣ । ଯଦ୍ୟଦାଚରତି ଶ୍ରେଷ୍ଠ-ନ୍ୟାୟରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ଈଶ୍ବର ନିଜେ ଆଚରଣ ଓ ଉଚ୍ଚାରଣରେ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପ୍ରକାଶ କରି ଜୀବଜଗତକୁ ସତ୍ଶିକ୍ଷା ଓ ସତ୍-ଚେତନା ଦେବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାଟି ହେଉଛି ଅବତାର ଗ୍ରହଣ । ଭାକ୍ତିକ ବିବେଚନାରେ ଭକ୍ତ ସହ ବିନୋଦ, ଭକ୍ତ ସହିତ ବିଳାସ ଓ ଭକ୍ତ ପ୍ରତି ଅନୁଗ୍ରହର ଅନନ୍ୟ-ଆବେଗ ହିଁ ଅବତାରର ମୌଳିକ-କାରଣ ହୋଇପାରେ । ଏହି ଅବତାରର ସଂଖ୍ୟା ନିରୂପଣ କରିବା ଦୁରୂହ । ବିଭିନ୍ନ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ସଂଖ୍ୟା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ସମସ୍ତ ମତ-ଅବତାରା ହ୍ୟସଂଖ୍ୟେୟାଃ—ଉକ୍ତିରେ ସମ୍ମିଳିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ଯେପରି ଗୋସ୍ଵାମୀ ତୁଳସୀଙ୍କ ଭାଷାରେ–ହରି ଅନନ୍ତ ହରି କଥା ଅନନ୍ତ । ଅନନ୍ତ ହରିଙ୍କ ଅବତାରକୁ ବା କିଏ ସଂଖ୍ୟାରେ ସୀମିତ କରିପାରିବ ?

ବୈଦିକ ଭାଷାରେ–ଅଜାୟମାନୋ ବହୁଧା ବିଜାୟତେ । ଏଠାରେ ବହୁଧାପଦରେ ଅବତାରର ସଂଖ୍ୟାତୀତତା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ । ଏହାକୁ ୧୬,୨୨,୨୪,୩୨,୧୦ଆଦି ସଂଖ୍ୟାରେ ଗଣିବା ତାତ୍ଵିକ ଚିନ୍ତାରେ ନିରର୍ଥକ ମନେହୁଏ । ଏହି ଅବତାରୀ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟମୟ ଲୀଳା ରଚନା କରି ମର୍ତ୍ତ୍ୟରେ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପୁରୁଷ ଓ ଲୀଳା ପୁରୁଷ ଭାବରେ ଅବତରି ବିତରନ୍ତି ଅପାର ଆନନ୍ଦ ।

ରାମାନନ୍ଦୀଙ୍କ ମତରେ ମର୍ଯ୍ୟାଦାମୟ ଶ୍ରୀରାମ ହିଁ ପୂର୍ଣକଳାପ୍ରାପ୍ତ ଭଗବାନ୍–

ରାମସ୍ତୁ ଭଗବାନ୍ ସ୍ଵୟଂ ଓ ବୈଷ୍ଣବମାନଙ୍କ ମତରେ ମଧୁରଲୀଳାମୟ-ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ହିଁ ହିଁ ସଂପୂର୍ଣ ଈଶ୍ବର-କୃଷ୍ଣସ୍ତୁ ଭଗବାନ୍ ସ୍ଵୟଂ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ଉଭୟେ ଅବତାରୀ ଓ ଅବତାର । ଉଭୟଙ୍କ ଆଚରିତ ସ୍ବୟଂଲୀଳା ମାଧ୍ୟମରେ ଏହି ତତ୍ତ୍ବ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଯାହାର ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଓ ଲୀଳା ଉଭୟ ରହିଛି ସେ ଏକାଧାରରେ ଅବତାରୀ ଓ ଅବତାର ମଧ୍ୟ । ଆଉ ଟିକିଏ ସରଳରେ ବୁଝିଲେ ହେବ ଯେଉଁ ଅବତାରୀ ଦେବ –ମାନବେ ଅଗୋଚର ସେ ଅବତାର ଗ୍ରହଣ ଦ୍ଵାରା ହୁଅନ୍ତି ଲୀଳାବିଧୃତ କଳେବର ।

ଏହି ଆଧାରରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ କଥା ବିଚାର୍ଯ୍ୟ ଉଭୟ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଓ ଲୀଳାର ରସଘନ—ବିଗ୍ରହ ହେଉଛନ୍ତି ସେ । ଏହି କଳି ଯୁଗରେ ଏହାଙ୍କ ଦାରୁ-ଅବତାର ବିରାଜିତ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ। ଅବତାରି ଛଳରେ ନିରାକାରତ୍ବକୁ ସୂଚାଉ ଥିବା ତାଙ୍କର ଏହି ରୂପ ପୁଣି ଅବତାର ଛଳରେ ସାକାରତ୍ଵର ପରିପ୍ରକାଶ ମଧ୍ୟ କରିଛି ।

ରୂପ ପୁଣି ଏତେ ସୁନ୍ଦର ଯେ ଶ୍ରୀଭାଗବତ କୁହନ୍ତି-ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦରୂପାୟ ବୋଲି, ଗୋସ୍ୱାମୀ ତୁଳସୀ ମତ ରଖନ୍ତି-ଚିଦାନନ୍ଦମୟ ଦେହ ତୁହ୍ମାରା– ବୋଲି ଓ କବିସମ୍ରାଟ୍ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଭାଷାରେ–ସ୍ୱରୂପରେ ନାସା କଣ୍ଠ ହସ୍ତ ପାଦ ହୀନ, ସ୍ମରକୋଟି ନୁହେଁ ତେବେ ଶୋଭାକୁ ସମାନ ଯେ ।

ଅବତାର ହୋଇ ନ ଥିଲେ ରୂପ ଆସିବ ବା କିପରି ?

ସ୍କନ୍ଦପୁରାଣ କହନ୍ତି-

ଦାରବୀ ମୂର୍ତ୍ତିରେଷେତି ପ୍ରତିମାବୁଦ୍ଧିରତ୍ର ବୈ ।
ମାଭୂତ୍ତେ ନୃପଶାର୍ଦୁଳ ପରଂବ୍ରହ୍ମାକୃତିସ୍ତ୍ଵିୟମ୍ ।।

ଅର୍ଥାତ୍‌ ହେ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ! ଇଏ ସ୍ଵୟଂ ଦାରୁମୂର୍ତ୍ତିରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ପରଂବ୍ରହ୍ମ । ତେଣୁ ସାଧାରଣ ପ୍ରତିମା ବୋଲି ଏହାଙ୍କୁ ଭାବିବ ନାହିଁ । ଏହି ଦାରୁରୂପକ-ଅବତାରଦ୍ୱାରା
ଲୋକଶିକ୍ଷା ଓ ଭକ୍ତାନୁଗ୍ରହ ପାଇଁ ମଣିଷଲୀଳା କରୁଛନ୍ତି ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଶୋ ମାନୁଷଲୀଳୟା । କେବଳ ସେତିକି ନୁହେଁ ବରଂ ଏହି ପ୍ରତିମା କଥା କହିପାରନ୍ତି ବୋଲି ସ୍କନ୍ଦପୁରାଣର-ପ୍ରତିମା ଉବାଚ–ଉକ୍ତିରୁ ପ୍ରମାଣିତ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଏହି ଦାରୁପ୍ରତିମା ବିଶାଳ-ରଙ୍ଗାଧରରେ ହସି ଭକ୍ତକୁ ଅଭିଭୂତ କରନ୍ତି ବୋଲି ଏହି ପୁରାଣର-ଦାରୁଦେହୋଦ୍ଧପି ବିହସନ୍‌ ପ୍ରାହ ଗମ୍ଭୀରୟା ଗିରା-ପଦରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ । ଦାରୁଶରୀର ଧାରଣର ରହିଥିବା ଅନେକ କାରଣ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରମୁଖ କାରଣ ହେଉଛି ଯେ-ଦାରଣାତ୍ ସର୍ବଦୁଃଖାନାମଖଣ୍ଡାନନ୍ଦ ଦାନତଃ—ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ଏହି ଦାରୁ ଦେହରେ ଏକ ସମୟରେ ଦୁଇଟି କ୍ରିୟା କରନ୍ତି, ଯଥା ସମସ୍ତ ଦୁଃଖର ଖଣ୍ଡନ ଓ ଅଖଣ୍ଡ ଆନନ୍ଦର ଦାନ । ଦେହ ବିନା ଅନୁଭବର ସ୍ଥିତି ନ ଥିବାକୁ ସ୍ବୀକାର କରି ପ୍ରଭୁ ଦାରୁକଳେବରରେ ଭକ୍ତ ବାଢୁଥିବା ଷାଠିଏ ପଉଟି ଭୋଗକୁ ବ୍ରହ୍ମପୁରାଣ ମତରେ – ନୈବେଦ୍ୟ ପୁରତୋ ନ୍ୟସ୍ତଂ ଦୃଷ୍ଟିବ ସ୍ଵୀକୃତଂ ମୟା-ଉକ୍ତି ଅନୁସାରେ ନିଜର ବିଶାଳ ଚକା ଆଖରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି । ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଭାବରେ ପ୍ରତିଦିନ ସାଧାରଣ ମଣିଷ ଭଳି ନିତ୍ୟକର୍ମ ବା ଅବକାଶ ସଂପାଦିତ କରିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସମାଗତ ଭକ୍ତଙ୍କୁ ସାହାଣମେଲା ଦର୍ଶନ ନ ଦେଇ ନିଜେ ଭୋଗ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଅତିଥ୍‌ଦେବୋ ଭବ-ଉକ୍ତିକୁ ଆଚରୁ ଥିବା ଏହି ପ୍ରଭୁ ଦେବଦୀପାବଳୀରେ ପିତୃପୁରୁଷଙ୍କୁ ଶ୍ରାଦ୍ଧବେଶରେ ପିଣ୍ଡଦାନ କରି ମାତୃଦେବୋ ଭବ ଓ ପିତୃଦେବୋ ଭବ–ଉକ୍ତିର ସମୁଚିତ ପାଳନ କରନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ ନିଜ ସେବକ-ଦ୍ବାରପାଳ ପ୍ରମୁଖଙ୍କୁ ଭୋଗ ଦେଇସାରିବା ପରେ ନିଜେ ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଅନୁପମ ପରଂପରା ରହିଛି ତାଙ୍କର । ଆହାର ପ୍ରସ୍ତୁତି ପାଇଁ ହୋମ ମଧ୍ୟ କରାନ୍ତି ପ୍ରଭୁ । ସ୍ନାନଯାତ୍ରା ଓ ରଥଯାତ୍ରାର ସ୍ଵୟଂଲୀଳାରେ ଅହଂପୂର୍ବକାଭାବ ନ ରଖ୍ ନିଜେ ଆଗରେ ନ ଯାଇ ବଡଭାଇ ବଳଭଦ୍ର, ସାନଭଉଣୀ ସୁଭଦ୍ରା ପହଣ୍ଡିରେ ଯିବାପରେ ଯାଇଁ ନିଜେ ଆସନ୍ତି ଓସାନଭଉଣୀଙ୍କ ସୁରକ୍ଷାର ଦାୟିତ୍ବ ସ୍ବରୂପ ନିଜ ପ୍ରିୟତମ-ଆୟୁଧ ସୁଦର୍ଶନଙ୍କୁ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ରଥରେ ରଖିଥାନ୍ତି । ସମତାର ପ୍ରତୀକକୁ ନିଜର ଚକା-ଆଖରେ ସ୍ଥାନିତ କରି ବିପୁଳଭୁଜ ପ୍ରସାରି ଶତ୍ରୁ-ମିତ୍ର, ରାଜା-ରଙ୍କ, ମୂର୍ଖ-ପଣ୍ଡିତ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସଭିଙ୍କୁ ପ୍ରୀତିଭରା – ଆଲିଙ୍ଗନ କରିବାର ମହାନ୍ ସଂକେତରେ ଫୁଟିଛି ତାଙ୍କର ଦାରୁମୂର୍ତ୍ତି ମଙ୍ଗଳମୟ ଓ ସର୍ବମୟ କର୍ତ୍ତାଭାବରେ ସେ ଶୈବ-ଶାକ୍ତ ଗାଣପତ୍ୟ-ଆଦି ସମସ୍ତ ମତବାଦକୁ ନିଜ ରୂପରେ, ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟରେ ତଥା ନିଜଲୀଳାରେ ନିଜେ ନିଜଠାରେ ମିଶାଇ ଦେଇ ସ୍ଵକୀୟ ଦାରୁଦେହର ନାମ ରଖୁଛନ୍ତି ଜଗନ୍ନାଥ । ଅଭିମାନିନୀ ପତ୍ନୀଙ୍କୁ ସଂତୁଷ୍ଟ କରି ସଫଳ–ଦାମ୍ପତ୍ୟ–ଧର୍ମର ନିର୍ବାହରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ରହିଛି ବେଶ୍ ଦକ୍ଷତା । ସାମାଜିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ମର୍ଯ୍ୟାଦାଯୁକ୍ତ ତଥା ସରସ ସୁନ୍ଦର କରିବା ପାଇଁ ସେ ସତତ ଯଶୀଳ । ଏହିପରି ଶୁଚି-ଶୁଦ୍ଧ ଉଚ୍ଚାଙ୍ଗ-ଜୀବନ ଚର୍ଯ୍ୟାର ମର୍ଯ୍ୟାଦାପୂର୍ଣ ରୀତିନୀତିମାନ ତାଙ୍କର ଅବତାର ଗ୍ରହଣର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ପରିପୁଷ୍ଟ କଲାବେଳେ ଲୀଳାପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଭାବରେ ସେ ବିସ୍ତାରନ୍ତି ଅନେକ ଲୀଳାକ୍ରମ । ସ୍ଵୟଂଲୀଳା ଦୁଇଟିରେ ନିଜେ ସମସ୍ତ ଭୋଗ ଐଶ୍ବର୍ଯ୍ୟ ଏପରି କି ପ୍ରାଣପ୍ରିୟା ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଛାଡି ଭକ୍ତର ଅଧୀନତ୍ବ ସ୍ଵୀକାର କରି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରୁ ବାହାରି ଆସନ୍ତି ସେ । ସ୍ନାନଜଳରେ ଜଗତର କଳୁଷକ୍ଷାଳନ, ରଥ ଶବ୍ଦରେ ଜଡତାର ବିଲୋପ, ରଥଧୂଳିରେ ମାନସିକ-ଦର୍ପଣର ମାର୍ଜନା, ରଥଛାୟାରେ ବ୍ରହ୍ମହତ୍ୟା ପାତକର ବିନାଶ, ଦାରୁଦେହର ସୁଗନ୍ଧରେ ପ୍ରକୃତିର ପୋଷଣ ତୁଲ୍ୟ ଅନୁଗ୍ରହମୂଳକ କ୍ରିୟାରେ ଅପ୍ରାକୃତ-ପ୍ରେମମୟ ପରଶି ଦିଅନ୍ତି ଦିବ୍ୟ ଲୀଳାମୃତ । ଏହାର ଆସ୍ବାଦନରେ ଭକ୍ତ ହୁଏ ଭାବବିହ୍ଵଳ । ଏଣୁ ସ୍କନ୍ଦ ପୁରାଣ ମତ ରେ – ଅବ ତାରଃ କୃତୋ ହ୍ୟେଷ ଲୋକାନୁଗ୍ରହକାମ୍ୟୟା । ଜଗତରେ ଅନୁକମ୍ପାର ପସରା ମେଲି ଜୀବ ସହ ଜୀବପ୍ରାୟ ହୋଇ ଉଭୟ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଓ ଲୀଳାର ସମନ୍ବିତ ସ୍ଵରୂପରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଆବିର୍ଭୂତ । ଅବତାରୀ ଭାବରେ ଯେଉଁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ଅବ୍ୟକ୍ତ—ବ୍ରହ୍ମତତ୍ତ୍ଵ ବା ଅପାଣିପାଦ, ଅଚକ୍ଷୁ, ଅକର୍ଣ, ବ୍ୟାପ୍ତ- ପରମାତ୍ମ- ତତ୍ତ୍ଵରେ ଯିଏ– ମମୈବାଂଶୋ ଜୀବଲୋକ ଜୀବଭୂତଃ ସନାତନଃ– ନ୍ୟାୟରେ ସମଗ୍ର ଜୀବଜଗତର ସ୍ରଷ୍ଟା ଓ ବିନାଶକ, ସେ ଅନୁଭବସିଦ୍ଧ–ଲୀଳାଯୁକ୍ତ ଭଗବତ୍ତତ୍ତ୍ବରେ– ଯତ୍ରାସ୍ତେ ଦାରବତନୁଃ ଶ୍ରୀଶୋ ମାନୁଷଲୀଳୟା-ନ୍ୟାୟରେ ଉଭୟ ମର୍ଯ୍ୟାଦାପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଓ ଲୀଳାପୁରୁଷୋତ୍ତମ । ସେଥିପାଇଁ ତ ଶ୍ରୀମଦ୍ଭାଗବତ ମହାପୁରାଣ ମତରେ ତାଙ୍କୁ-ମହାନୁଭାବଂ ପୁରୁଷୋତ୍ତମୋତ୍ତମମ୍– ବୋଲି କୁହାଯାଇଅଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ଉଭୟ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କଠାରୁ ଉତ୍ତମ-ପୁରୁଷୋତ୍ତମୋତ୍ତମ ବା ମହାବିଷ୍ଣୁ । ଯିଏ ମାନୁଷଲୀଳା କରିବେ, ସେ କିପରି ବା ଅବତାର ନ ଧରିବେ ? ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଗୋସ୍ଵାମ ତୁଳସୀଙ୍କ ମତରେ-ଯୋଈ ରାମ ସୋଇ ଜଗଦୀଶା । ଅର୍ଥାତ୍ ଯିଏ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପୁରୁଷ ରାମ, ସେ ହିଁ ଜଗଦୀଶ– ଜଗନ୍ନାଥ । ଠିକ୍ ସେପରି ଭଗବାନ୍ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ ସମୟର ବ୍ରହ୍ମସ୍ତୁତିରେ ମଧ୍ୟ–ତତ୍ର ଗଙ୍ଗା ଜଗନ୍ନାଥ ଦେବଦେବଂ ବୃଷାକପିଂ, ପୁରୁତଂ ପୁରୁଷସୂକ୍ତେନ ଉପତୟେ ସମାହିତଃ–ବୋଲି ବକ୍ତବ୍ୟରେ କୃଷ୍ଣ ଓ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଅଭେଦ ପ୍ରକାଶିତ । ତେଣୁ ଯଦି ରାମ ଓ କୃଷ୍ଣ ଉଭୟ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ, ଅବତାରୀ ଓ ଅବତାର ଭାବରେ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଗୃହୀତ, ତେବେ ରାମ-କୃଷ୍ଣ-ତତ୍ତ୍ୱକୁ ନିଜଠାରେ ସ୍ଥାପିତ କରିଥିବା ପୁରୁଷୋତ୍ତମୋତ୍ତମ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମଧ୍ୟ ଉଭୟ ଅବତାରୀ ଓ ଅବତାର ଭାବରେ ବ୍ରହ୍ମା-ରୁଦ୍ର-ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଦ୍ବାରା ବନ୍ଦନୀୟ ଓ ସେବ୍ୟମାନ । ପୁନଶ୍ଚ ସ୍କନ୍ଦପୁରାଣ ମତରେ-ଜକାରସ୍ତୁ ଜଗନ୍ନାଥୋ ଗକାରୋ ବଳଦେବକ, ଭଦ୍ରା ନକାରଭାବେନ ଥକାରସ୍ତୁ ସୁଦର୍ଶନଃ–ଅର୍ଥାତ୍ ଅବତାରୀ ପରମାତ୍ମା ରବେଦୀରେ ଚାରି ରୂପରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛନ୍ତି ଓ ଏହା ତାଙ୍କ ନାମରୁ ମଧ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ ହେଉଛି । ନିଜ ଶରୀରଭୂତ ମହାଦାରୁଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ ତିଥ୍-ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପୂର୍ଣ୍ଣମୀରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଭକ୍ତପ୍ରଦତ୍ତ ଜଳରେ ଆପାଦ ମସ୍ତକ ସ୍ନାନ କରିବାର ନିୟମ ରହିଛି ଓ ଦାରୁ ନିର୍ମିତ ଚତୁର୍ଧାମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଦିବସକୁ ବୈଶାଖ ଶୁକ୍ଳଅଷ୍ଟମୀ ତିଥିରେ ନୀଳାଦ୍ରି ମହୋଦୟାଷ୍ଟମୀ ନାମରେ ପାଳିବାର ମଧ୍ୟ ନୀତି ରହିଛି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ । ଅବତାର ହୋଇ ନ ଥିଲେ, ଆବିର୍ଭାବ ଦିବସ ପାଳନ କରାଯିବାର ଆବଶ୍ୟକତା ବା କ’ଣ ? ଏହି କଳେବର ମଧ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମୟରେ-ବାସାଂସି ଜୀର୍ଣାନି ଯଥା ବିହାୟ ନବାନି ଗୃହ୍ନାତି ନରୋପରାଣି-ଅନୁଯାୟୀ ବଦଳିବାର ପରଂପରା ରହିଛି । ସବୁ ଅବତାର ନିଜ ହେତୁ ପୂରଣ ହେବାପରେ ଯେପରି ମର୍ତ୍ତ୍ୟରୁ ଅପସରି ବ୍ରହ୍ମଲୀନ ହୁଅନ୍ତି ଓ ପରସ୍ତ୍ରୀ ସମୟରେ ପୁନର୍ବାର ନୂତନ କଳେବରରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଲୀଳା କରନ୍ତି, ଠିକ୍ ସେହିପରି ଏହି ଦାରୁରୂପୀ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଦାରୁଦେହ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ସହିତ ବ୍ରହ୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନର ମଧ୍ୟ ପର୍ବ ପାଳିତ ହୁଏ । ଅବତାର ନ ହୋଇଥିଲେ ଏହି ଧରାଧୂଳିରୁ ଅପସରିବାର ନୀତିଟି କେମିତି ବା ଯଥାର୍ଥ ହୋଇପାରିବ ? ପଞ୍ଚସଖା ଯୁଗର ସିଦ୍ଧସାଧକ ଅନନ୍ତ ଦାସଙ୍କ ମତରେ ନିଜ ମାୟା ଛାଡି ଜୀବପ୍ରାୟ ହୋଇ କରଇ ମୁଁ ଲୀଳାଖେଳା, ଜୀବ ହିଁ ପରମ ପରମଟି ଜୀବ ଅନନ୍ତ ତତ୍ତ୍ବର ଭେଳା । ଅର୍ଥାତ୍ ଅବତାରର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ଜୀବ ଓ ପରମ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ମାୟାର ପଟଳ ଫେଡିବା ଓ ଜୀବକୁ ପରମ ସହିତ ଯୋଗ କରିବା ନିମନ୍ତେ । ଏହି ଦୁଇଟି କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିପୁଣ ମହାପ୍ରଭୁ ଯେ ଅବତାର ଧରିଛନ୍ତି, ଏହା କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ । ଭକ୍ତ ସହ ମିଶିବାର ଦୁର୍ବାର–ଅଭିଳାଷରେ ସେ ଚାଲି ଆସନ୍ତି ପହଣ୍ଡିରେ ପ୍ରାସାଦ ବାହାରକୁ । ଭକ୍ତର ପାଟିରେ ନିଜଠାରେ ଅର୍ପିତ ମହାପ୍ରସାଦକୁ ସାଦରେ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ବୋଲି ବ୍ରହ୍ମପୁରାଣରେ– ଭକ୍ତାନାଂ ରସନାଗ୍ରେଣ ରସମର୍ଶାମି ପଦ୍ମଜ– ଉକ୍ତି ରହିଛି । ଏଣୁ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ଏହି ଅବତାର ଭକ୍ତ ପାଇଁ ଓ ଭକ୍ତଦ୍ୱାରା ବୋଲି ବୁଝିବାକୁ ହେବ । ପ୍ରମାଣ ରହିଛି ପ୍ରଭୁ ରାମ ରୂପରେ ଭରତଙ୍କ ପ୍ରତି ଚିତ୍ରକୂଟରେ ଅନୁଗ୍ରହ ପ୍ରଦାନ ପୂର୍ବକ ଧରିଥିଲେ ପାଦୁକା-ଅବତାର । ଯେଉଁ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ସୀତା ଓ ଲକ୍ଷଣଙ୍କ ସହିତ ବିନା ପାଦୁକାରେ ବନବାସରେ ଆସିଥିଲେ ଯାହା ଗୋସ୍ଵାମୀତୁଳସୀଙ୍କ ଭାଷାରେ– ରାମଲଖନସୀୟ ବିଜୁ ପଗପନ ହୀଁ, ଧରି ମୁନିବେସ ଫିର ହିଁ ବନ ବନ ହୀଁ-ବୋଲି କୁହା ଯାଇଅଛି, ସେ ପ୍ରଭୁ ଭରତଙ୍କୁ ପାଦୁକା ଦେଲେ କିପରି ? ସେହି ତୁଳସୀଙ୍କ ଭାଷାରେ–ପ୍ରଭୁ କରି କୃପା ପାବରୀ ଦୀହ୍ନୀ,ସାଦର ଭରତ ସୀସ ଧରି ଲୀହ୍ନୀ । ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀରାମ ତତ୍‌କ୍ଷଣ ପାଦୁକା ରୂପ ଧାରଣ କରି ଭରତଙ୍କ ମନସ୍କାମନା ପୂରଣ କରିଥିଲେ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ପ୍ରଭୁ କଳିଯୁଗରେ ପାପହତ-ଜୀବମାନଙ୍କ ପରିତ୍ରାଣ ଓ ଶରଣାଗତ ଭକ୍ତମାନଙ୍କ ସ୍ପର୍ଶଦର୍ଶନର ଇଚ୍ଛାକୁ ପୂରଣ କରିବା ନିମନ୍ତେ ଧରିଛନ୍ତି ଦାରବ– ଅବତାର । ଅପୂର୍ଣ-କଳେବର ଏହି ଦାରୁ-ଅବତାରର ବିଶେଷତ୍ଵ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଭକ୍ତ ପାଇଁ ସେ ପରିପୂର୍ଣ ଭଗବାନ୍, ଷୋଳକଳାଯୁକ୍ତ ଈଶ୍ବର, କୋଟିକନ୍ଦର୍ପ ଶୋଭାଜିଣି କାନ୍ତିଧର, ଅଶରଣ-ଶରଣ । ସେଥ୍ପାଇଁ ଉତ୍କଳମଣିଙ୍କ ଭାଷାରେ ଭକ୍ତ କହେ-ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ପତିତପାବନ, ଜୀବନେ ମରଣେ ତୁମ୍ଭେ ମୋ ଶରଣ । ଇହ ଓ ପରଲୋକରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ମହାଭାବରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ଏକ ଅଦୁର୍ବଳ ସଂପର୍କର ରଜ୍ଜୁରେ ପରସ୍ପର ସହିତ ବନ୍ଧା ଭକ୍ତ ଓ ଭଗବାନ୍ । ବ୍ୟାକରଣ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଅବତାରୀ ଶବ୍ଦଟି ବିଶେଷଣବାଚକ ଓ ଏହାର ଅର୍ଥ ଅବତାର ଯାହାର ଅଛି । ଯେପରି ଧନ ଯାହାର ଅଛି ଧନୀ ଓ ଗୁଣ ଯାହାର ଅଛି ଗୁଣୀ ଇତ୍ୟାଦି । ସେହିପରି ଅବତାର ଶବ୍ଦଟି ବିଶେଷ୍ୟ ଓ ଏହାର ଅର୍ଥ ଯାହା ଅବତରେ ତାହା । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଦେଖିଲେ ଜଗନ୍ନାଥ ଶବ୍ଦଟି ଉଭୟ ବିଶେଷଣ ଓ ବିଶେଷ୍ୟ ମଧ୍ୟ । ବିଶେଷଣ ଭାବରେ ଏହାର ଅର୍ଥ ଜଗତର ନାଥ ଯିଏ । ଏପରି ବ୍ୟବହାର ଶାସ୍ତ୍ରରେ ବହୁଧା ଦେଖାଯାଏ, ଯଥା ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣରେ ପ୍ରୋଦ୍ୟମାନେ ଜଗନ୍ନାଥ ସର୍ବଲୋକ ନମସ୍କୃତମ୍–ଏଠାରେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଆରାଧୟ ଜଗନ୍ନାଥ ମିୟାକୁକୁଳ ଦୈବତମ୍– ଏଠାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶେଷଶାୟୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଶ୍ରୀହନୁମତ୍ ସହସ୍ର ନାମରେ-ଜଗତ୍ତା ଜଗନ୍ନାଥୋ ଜଗଦୀଶୋ ଜନେଶ୍ୱରଃ– ପ୍ରୋଦ୍ୟମାନେ ଜଗନ୍ନାଥ ସର୍ବଲୋକ ନମସ୍କୃତମ୍–ଏଠାରେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ଆରାଧୟ ଜଗନ୍ନାଥ ମିୟାକୁକୁଳ ଦୈବତମ୍– ଏଠାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଶେଷଶାୟୀ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । ଶ୍ରୀହନୁମତ୍ ସହସ୍ର ନାମରେ–ଜଗତ୍ତାତା ଜଗନ୍ନାଥୋ ଜଗଦୀଶୋ ଜନେଶ୍ୱରଃ– ଶ୍ଳୋକରେ ହନୁମାନଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ କୁହାଯାଇଛି । ଶ୍ରୀରାମ ସହସ୍ର ନାମରେ ମଧ୍ୟ–ନୈକରୂପୋ ଜଗନ୍ନାଥ ସୁରକାର୍ଯ୍ୟହିତଃ ସ୍ଵଭୂ ଶ୍ଳୋକରେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି । କିନ୍ତୁ ବିଶେଷ୍ୟ ଭାବରେ ଜଗନ୍ନାଥ କହିଲେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଦାରୁଦିଅଁଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଆଉ କାହାକୁ ବୁଝାଯାଏ କି ? ଏଣୁ ପରିଶେଷରେ ଏତିକି କୁହାଯାଇପାରେ ଯେ ଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁ ଉଭୟ ଅପ୍ରକଟ-ତତ୍ତ୍ବରେ ଅବତାରୀ ଓ ପ୍ରକଟ-ତତ୍ତ୍ୱରେ ଅବତାର ମଧ୍ୟ ।

🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠
ଲେଖକ—ନୀଳାଦ୍ରି ମୋହନ ଶତପଥୀ
ପ୍ଲଟ୍ ନଂ-୭୫୪, ସେକ୍ଟର-୩, ନୀଳାଦ୍ରିବାସ, ନୀଳାଦ୍ରିବିହାର, ଭୁବନେଶ୍ବର-୨୧
🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠🟠